34. Tumaganga með ónotum út af fjölmiðlun

             Ég finn til ónota þegar ég verð fyrir fjölmiðlun á Íslandi þessa dagana. Hið innra með mér, í einhverjum fylgsnum, finnst mér eins og ekki sé allt með felldu þegar „þögnin er rofin" hvað eftir annað, eins og leynist á bak við allan þennan göfuga tilgang, á bak við löngun til að opna augu þjóðarinnar fyrir þjáningum annarra, á bak við köllun til að hreinsa út sorann, á bak við staðfasta ákvörðun um að leiða ódæðismenn fram í dags­ljósið - eins og leynist á bak við þetta allt sú tilfinning hjá ritstjórum helgarblaða, þátta­stjórnendum og frétta­stjór­um að „rofin þögn" sé líka góð söluvara, hún selji fleiri eintök, að hún skapi meira áhorf. 
            Fjölmiðlamenn, sem vilja koma einhverju góðu til leiðar og leggja sitt af mörkum til að hreinsa alla óværu af þjóðarlíkamanum, hafa nú um nokkurra vikna skeið verið í krossferð þar sem leituð eru uppi fórnarlömb kynlífsofbeldis og annarrar illrar meðferðar á stofnunum eða meðferðarheimilum og þau fengin til að svipta hulunni af  „ófreskjum í mannsmynd", barnaníðing­um og öðrum slíkum úrhrökum. Ef tekst ekki um stundarsakir að grafa upp dæmi um ofbeldis­brot í samtímanum er leitað aftur í tímann og hálfrar aldar gamlar hroðasögur dregnar fram í dagsljósið. Þeir sem koma að þessari krossferð hjá fjölmiðlum hafa sumir hverjir a.m.k. brugðist af fyrirlitningu við þeim orðum kennara í fjölmiðlafræði hjá Háskóla Íslands að með efni af þessu tagi séu blaðamenn, fréttamenn og þáttastjórnendur að „skemmta áhorfendum heima í stofu". Með orðum sínum á kennarinn að sjálfsögðu ekki við að áhorfendur að viðtölum við fórnarlömb kynlífsafbrota veltist um af hlátri eða hafi reglulega gaman af þessari umfjöllun á sama hátt og þeir hafa gaman af Spaugstofu eða Fóst­bræðrum. Fjölmiðlamenn vita hins vegar ósköp vel að umfjöllun um kyn­lífsofbeldi og níðingsskap gagnvart börnum „trekkir að áhorfendur og lesendur", hún heldur þeim föngnum eins og morðsaga eða hryllingsmynd meðfram því sem hún fær þá - eða látum okkur vona það - fær þá til að fordæma illvirki og illvirkja, krefjast skýringa á afskiptaleysi stjórnvalda og fara fram á að reynt verði að tryggja eins og kostur er að þvílíkir atburðir gerist ekki aftur. Ég skal ekki draga í efa að fjölmiðlamenn, sem tilreiða þetta efni, telja sig vera að vinna þjóðþrifa­verk með því að afhjúpa hið illa í íslensku samfélagi og vekja þjóðina til vitundar um, ef hún skyldi þá ekki gera sér grein fyrir því, að undir sléttu og felldu yfirborði leynist margur sorinn og hefur leynst í áratugi og svo öldum skiptir. En ég er líka jafnsann­færður um að fjölmiðlamönnum er ljóst og þykir það ákjósanleg hliðarverkun að umfjöllun og uppljóstr­anir af þessu tagi „trekkja að" áhorfendur og lesendur. Öðrum kosti t.d. verður ekki skýrð sú „sam­keppni" nánast um afhjúpunarefni af ýmsu tagi, oft tengt kynlífsofbeldi, sem þjóðin hefur orðið vitni að í vetur á milli þáttarins Kompáss hjá Stöð 2 og Kastljóss í Ríkis­sjón­varpinu. Eða eru menn í keppni um það hver geti látið meira gott af sér leiða? Nei, ég ætla mönnum ekki slíkt. En ég get ekki bægt frá mér þeirri hugsun að fleira kunni að ráða nær linnulausri umfjöllun um óhroða og fórnarlömb hans en vandlætingin ein og löngun til að rétta hlut lítilmagnans, löngun til að fletta ofan af þeim sem ódæðin unnu og löngun til að bæta heiminn svolítið í leiðinni. Einkanlega læðist þessi grunur að mér þegar frásögn af með­ferðarheimilinu í Breiðuvík, sem hafði vissulega fréttagildi, þegar hún kom fyrst fram, af því að hún brá nýju ljósi á tilteknar sam­félagsaðstæður á Íslandi á síðari hluta 20. aldar, er orðin að framhaldssögu kvöld eftir kvöld og drjúgur hluti af aðalfréttatíma Sjónvarpsins og Kast­ljósi. Þá er ég farinn að finna til ónota ekki ólíkum þeim og þegar ég fletti æsifréttablöðum sem ég hef talið fram að þessu af allt öðru sauðarhúsi en Ríkissjónvarpið. - Þar með er ekki sagt að ég hafi ekki fullan skilning á þjáningum þeirra, sem urðu fyrir misbeitingu í Breiðu­vík, og beri til þeirra og vandamanna þeirra einlæga samúð. Þar með er ekki sagt að ég taki ekki undir með þeim mönnum sem hafa lýst því yfir að nauðsynlegt sé fyrir þjóðina að horfast í augu við það, sem gerðist í Breiðuvík og á Heyrnleysingja­skólanum, og full ástæða til að skoða hvort ekki megi takast með einhverjum hætti að bæta mönnum misgjörðirnar sem þeir máttu þola vegna afskiptaleysis og eftirlitsleysis stjórnvalda í eina tíð. En það er önnur saga. Fjölmiðlamenn eiga heiður skilinn fyrir að draga óþægilegar staðreyndir, sem skipta þjóðina máli, fram í dagsljósið en þeir skyldu gæta sín á að umgangast þær eins og söluvöru eða velta sér og landsmönnum upp úr þeim löngu eftir að kjarna málsins hefur verið komið til skila.