6. Tumaganga með smjörklípubragði og ákveðnum greini

 

 

            Svo er að heyra á ýmsum frétta- og blaðamönnum að þeim hafi komið á óvart þegar Davíð Oddsson upplýsti í sjónvarpsviðtali í haust að hann hefði lært það, sem hann nefndi „smjörklípuaðferð", af konu nokkurri sem hann tilgreindi og ég man ekki gjörr hver var, og þessari aðferð hefði hann beitt gjarnan í þrasræðum við andstæðinga sína í stjórnmálum. Ég hlýt að viðurkenna að þessi „uppljóstrun" Davíðs var mér engin opin­berun enda hef ég nánast aldrei í 25 ár heyrt til hans í pólitískri þrætu við and­stæðinga án þess að hann beitti þessu glímubragði. En það voru sumsé einhverjir á meðal þrautreyndra blaðamanna sem höfðu ekki tekið eftir þessu.
            Síðan Davíð upplýsti tilurð þess, að hann fór að nota þetta bragð, hefur nafn­giftin „smjörklípubragð" skotið upp kollinum hvað eftir annað í fjölmiðlum þegar menn átta sig á að verið er að snúast gegn andstæðingi með þeim hætti sem Davíð nefndi og hann að sagði að hefði oft reynst sér vel. Þetta er í sjálfu sér skemmtileg nafngift hjá Davíð og söguskýringin ágæt en ég geri samt ráð fyrir að Davíð hafi vitað sem er að „smjöklípu­bragð­ið" er æfagömul rökræðubrella eða villurök sem kallast á latínu „argu­ment­um ad hominem". Þá er gagnrýni eða umræðu beint að þeim, sem fullyrðir eitthvað, í stað þess að gagnrýna fullyrðinguna sjálfa og hrekja hana með gildum rökum. Villurök af þessum toga birtast í mörgum afbrigðum. Til dæmis er hægt að draga persónueinkenni viðkomandi and­stæðings, þjóðerni eða kynþátt inn í umræð­una. Enn fremur er algengt að vakin sé athygli á að sá, sem staðhæfir að eitthvað sé rétt, hagnist á gef­inni niðurstöðu eða bent er á hagsmuna- eða persónu­bundin tengsl hans við um­ræðuefnið, félagið, flokkinn eða hópinn sem ræðumaður  heyrir til eða er fulltrúi fyrir.   
            Argumentum ad hominem er algengast í þessum þremur afbrigðum:
(1) ad hominem (niðrandi): Í stað þess að ráðast gegn fullyrðingu er ráðist gegn persónunni sem heldur því fram að fullyrðing sé sönn.
(2) ad hominem (aðstæður): Í stað þess að ráðast gegn fullyrðingu er bent á tengsl milli persónu, sem heldur fram fullyrðingu, og aðstæðna hennar.
(3) ad hominem (tu quoque): Í þessu afbrigði málsvarnar er bent á að persóna fari ekki eftir því sem hún boðar öðrum að gera í fullyrðingu sinni.
            Dæmi:
(i) Þú þykist halda því fram með rökum að guð sé ekki til en þú ert bara að apa upp vitleysuna eftir öðrum. (Ad hominem - niðrandi)
(ii) Við skulum ekki taka neitt mark á því sem kemur fram í áliti Háskól­ans í Reykjavík því að skólinn þiggur umtalsverðar fjárhæðir frá Versl­unarráði. (Ad hominem - aðstæður)
(iii) Þú segir að ég ætti ekki að drekka en þú sjálfur ert ekki barnanna bestur í þessum efnum. (Ad hominem tu quoque)
(iv) Þessi tillaga Samfylkingarinnar um aðgerðir til að bæta kjör aldraðra er ekki svara verð. Við vitum hér á Alþingi að frá fyrsta degi hefur Sam­fylkingin sérhæft sig í vitlausum tillögum. (Ad hominem - niðrandi)

Argumentum ad hominem er eitthvert vinsælasta glímubragð stjórn­málamanna sem vilja komast hjá því að rökræða um staðhæfingu við pólitískan andstæðing, hvort sem er í ræðustól, umræðuþætti eða í rituðu máli. Menn geta gert sér það til dundurs á hverjum degi að finna þessi villurök í mál­flutningi allra stjórnmálamanna í öllum flokkum. Davíð er langt í frá eini stjórnmálamaðurinn sem hefur snúist gegn and­stæðingum sínum með argumentum ad hominem en nafngiftin „smjörklípubragð" tengir þessi villurök við hann, mann sem beitti þessum villurökum hvað eftir annað þegar andstæðingar hans voru að reyna að fá hann út í efnislega rök­ræður.
Til að sýna fram á að sá, sem talar, noti argumentum ad hominem verður að tilgreina efnisatriði í atlögu- eða gagnrýnislið og færa að því gild rök  að persónugerð, aðstæður, hagmsunir eða tengsl ræðumanns, sem heldur fram fullyrðingu, komi því ekkert við hvort fullyrðing hans sé rétt eða röng. Sá sem verður fyrir argumentum ad hominem gerir réttast í því að falla ekki fyrir þessu glímubragði og hvika hvergi frá umræðuefninu sjálfu. Sá sem glepst til að svara gagnrýni eða ávirðingu, sem fólgin er í argument­um ad hominem, bregst þá við eins og andstæð­ingur hans ætlaðist til, hann beinir umræðu og athygli að sjálfum sér og frá hinu eiginlega viðfangsefni sem upphafleg fullyrðing varðaði.

......Og úr því að ég minntist á fréttamenn og blaðamenn hérna í upphafi. Á undan­förnum vikum hef ég tekið eftir því að fréttamenn á Stöð2 og RÚV eru sem óðast að taka upp þann óvana að klína viðskeyttum greini við örnefni og staða­heiti. Þetta er algengt í sænsku t.d. en hefur ekki tíðkast í íslensku nema þá um tiltölulega fá örnefni (t.d. Sogið, Elliðaárnar, Esjan, Flóinn), um styttingar á örnefnum (t.d. Stóllinn, Hlíðin, Bakkinn) eða þegar heimamenn eru að tala um kennileiti eða náttúrufyrirbæri í næsta nágrenni við sig, fjall eða fljót t.d. sem er vegna nálægðar sinnar orðinn nokkurs konar persónugerður nágranni eða samsveitungur heimamanna. Í fréttum í gærkvöld var „Eyjafjarðaráin" farin að flæða yfir Akureyrarflugvöll - ekki Eyjafjarðará - og menn voru farnir að bíða eftir að Ölfusáin flæddi yfir bakka sína. Það er hætta á að frétta­menn í sjónvarpi fari að bíða eftir því að Katlan gjósi ( í stað þess að Katla gjósi) eða hlaup komi í Skaftána (í stað þess að hlaup komi í Skaftá). Ég veit að samkvæmt nýjustu viðmiðum er ekkert rangt í notkun tungumáls og ekkert réttara en annað en ég leyfi mér a.m.k. að fullyrða að notkun viðskeytts, ákveðins greinis með örnefnum og staðarheitum, þar sem ekki er stuðst við staðbundna málvenju, er a.m.k. ekki vandað málfar. Ef fréttamenn ljósvakamiðlanna hafa ekki gengist undir að fara í sérstaka krossferð fyrir „Samtök um aukna notkun ákveðins greinis" ættu þeir að stilla þessari greinisnotkun með örnefnum og staðarheitum í hóf. --- Og af gefnu tilefni: Það eru engir bæir innst í Eyjafirði. Þeir eru fremst í Eyjafirði. Menn aka fram Skagafjörð en ekki inn Skagafjörð. Norðlendingar fá vægt taugaáfall þegar þeir heyra sunnlenska bögubósa segja að bær sé innst í Vatnsdal. Sjálfsagt fyrir ljósvakamiðla að umgangast taugakerfi Norðlendinga af nærgætni og varúð.